Татарская археология - Терещенков А.В.
Скачать (прямая ссылка):
Алтын бу - чув.Ылтан Котлуг бэк
Алкыз - чув.Йам хёрлё хер Сокман
Амат хуж,а Табаж,
Ар хуж,а Татар Бэлтук
Аслан Тэмир
Байыш - чув.Пуян +.,Пурлахла...
Байкара - чув. Пуян+хура Орым Алып
Бэктемир - чув.Пик+тимер Чэлэби
Бэлтулэк Жалавыр
Салар Ь.б.
Беж,эк (Бу исемлектэге
дистэлэрчэ
Бураш бэк бутэн
Ибраш татар-меселман
Йулламыш - чув. ?ул+? исемнэрен
Мамык китереп
Мэмэт тормадык)
Эпитафия текстларында антропонимнар янында кулланылып килгэн социал терминнарныц болгар теленэ Алтын Урдада татар теленнэн ныклап h-эм куплэп керулэре хакында сейлилэр. Кызык ки, социаль терминнар исем-нец алдында да, артында да килэ ала h-эм кайбер очракта татар социаль термины болгар теле спецификасына да буйсындырыла. Мисаллар.24
1) бик//бэк
Бураш бик, Булемшак бик, Гомэр бик, Муса бик, Хэсэн бик h-.б.;
2) би//бий Селэйман би;
3) мэлик
ШаЬем мэлик, Эр(ир) хуж,а мэлик, Сэфэр мэлик;
4) Белем, битик
Битек тау — Зеленодол р-ны топонимы,;
гыйлем, чэлэби — чув вёрённё Элэмир белем, Вэвэкер (Эбубэкер?) чэлэби, Исмэгыйль гыйлем;
5) инал (князь) (чувашча аца тэцгэл суз юк.)
Мир ИбраЬим инал.;
6) Шэйех (чувашча аца тэцгэл суз юк.)
Мехэммэд шэйех эл-Кардари; Шэйех зийарэти.;
7) Сакый (чувашча аца тэцгэл суз юк.)
Биккэ сакый.;
8) элчи, элти (татар этнонимы — алчи)
Сэнэж, элти, Фатыйма элчи,
Эфэк элти, Сабир элчи,
Жэкэр элти, Хаж,и элчи;
9) хатун (хатын) — чув. арам, херарам Сэрэ хатун;
10) Хуж,а (феодал) — чув. Ху$а (хозяин)
Алып хуж,а, Хуж,а Эхмэт,
Гали хуж,а, Хуж,а Бэйрэм,
Эбубэкер хуж,а,
Эмэт хуж,а,
Этрэж, хуж,а,
11) Хаж,и (паломник)
Гали хаж,и бик эл-Болгари,
Эхмэт хаж,и,
Хаж,и Хесэйен бик;
12) Тамгачы (таможник) — чув. тамха — ......палла....
Тамгачы ИбраЬим
13) Алтынчы (ювелир) — чув. ювелир Алтынчы ШэЬидулла;
14) Казый (судья) — чув. судья Карсак казый, Маж,ар казый.
Китерелгэн социаль терминнарныц купчелеге бетен Алтын Урда та-тарлары ж,эмгыяте ечен мэгълум h-эм бугенге татар эдэби теленец актив лек-сикасын тэшкил итэлэр; чуваш телендэ алар юк.
Тэхэллуслэр
Таш текстларында очрый торган тэхэллуслэр Болгар олысы халкынын кин икътисадый бэйлэнешлэрен курсэтэлэр. Аларнын бер елеше инде 1243 елга кадэр (XI гасырдан) мэгълум була. Мэсэлэн, текстларда очрый торган Йувар атамасын без башка галимнэр кебек “дружинник” дип хисапламыйча, Теньяк Уралга, Юра//Югра жирлэренэ йеруче болгар сэудэгэрлэренен тэхэллусе дип хисаплыйбыз. Безнен бу хакта мэкалэбез матбугатка чыккан иде.25
Эпитафия телендэге тэхэллуслэрне географик пунктларга карап Урта Азия, Кавказ, Алтын Урда, Болгар олысы атамалары белэн бэйлэргэ нигез бар. Бу атама — тэхэллуслэрдэ XIII-XIV гасыр татар эдэби теленен лексик байлыгын тэшкил итеп, болгар теленен татарлаша бару курсэткечлэре булып торалар.
1) Болгар олысы белэн бэйле тэхэллуслэр:
а) Болгар: Йуныс эл—Болгари, Болгари Муса, Мансур эл-Болгари, Болгари Салар, Хесэйен Болгари;
б) Йери // Йори // Йувари: Ир-Эхмэт Йувари, Йувари Давыт, Йува-ри Кеч, Йувари Эхмэт, Гали Йувари, Исмэгыйль Йувари, Хэсэн Йувари, Хесэйен Йувари, Ягкуб Эйуб Йувари, Эбубэкер Йувари, Этрэж Йувари;
в) Булэр: Мен Булэр Балым Ир-Эхмэт Йувари
г) Сивар (Сувар): Сивар Йалый хужа, ИбраЬим эс-Сивари, тамгачы ИбраЬим эс-Сивари, Сивари Эзнэб.
д) Кейек: Муса Кейек.
е) Орым: Орым Алып, Орым Мехэммэд.
ж) Татар: Татар Бэлтук.
з) Тимерчи: Тимерчи Мэмли.
и) Терекмэн: Терекмэн Мехэммэд. к) Тухчы: Тухчы Исмэгыйль.
л) Тэмти: Хажи Тэмти.
м) Ырыс: Ырыс Сиражи.
н) Мукшы: Мукшы Бизан эл-Болгари.
2) Урта Азия белэн бэйле тэхэллуслэр:
а) Сэмэрканд шэЬэре: Хэсэн Сэмэрканди,
б) Фирганэ елкэсе: Жафар ага эл-Фирганэжи,
в) Ж,энд шэЬэре: Мехэммэд эл-Жэнди,
г) Хорэсэн елкэсе: МебэрэкшаЬ Курсани,
д) Кэрдар шэЬэре— Мезхэммэд шэйех эл-Кэрдари.
3) Кавказ белэн бэйле тэхэллуслэр:
а) Шэмахэ шэЬэре: Ырыс эш-Шэмахи,
б) Ширван шэЬэре: Садретдин эш-Ширвани.
Текстлардагы башка лингвистик узенчэлеклэр.
XIII-XIV гасырлардан калган Урта Идел буендагы кабер ташларындагы текстларнын теле лингвистик яссылыктан беренче мэртэбэ системалы рэвештэ Ф.Хэкимжанов тарафыннан тикшерелде. Без анын материалларын ышаныч-лы санап, беренче чиратта анын чыганакларына таянабыз. Ул, текстларнын
