Татарская археология - Терещенков А.В.
Скачать (прямая ссылка):
4 ) JlyjjajjjjUpLy^jjLj - tarixa Zeti
Зйт wa otur Za°1 (Х.1.-14);
5) JlV03j5UO'ujj;Im - tarix
Zite Zйr on Za°1 (Х.1.-4);
6) Jlu^uj^ jj^jUxLu^jjlm - tarix
Zeci Zeri wa otur ocem Za°1..эti (Х.1.-15);
7) 03^j,«jU (Х.1.-15)
Zerme ocem кйп;
8 ) oij - wafat (Х.1.-15), plij - wafat (Х.1.-22);
9) kJ^jj - Urum Alp (Х.1.-3).
Мисалларны чагыштырсац, jbjj, ^yj, ^j ягъни ун, еченче, утыз сан-нарыныц h-эм “вафат”, “Урум” сузлэренец болгар телендэге язылышларын укуда каршылык кузгэ ташлана. Аларга беркадэр анализ ясап карыйк.
Болгар телендэге катлаулы саннар язылышын укыганда, “вэ” теркэгече-нец бер сан янында гына килуе, башка саннар янында кулланылмавы jbjj сузен wa otur дип тугел, бэлки wotur, ягъни чуваш телендэге вamap (ягъни утыз) рэвешендэ укырга кирэклеген курсэтэ.
Шулай ук plij - вафат (wafat) h-эм ^j (on) ^yj (ocem) сузлэренец укылышында принципсызлык кузэтелэ. бу сузлэр вутыр, вафат, ван, вачем рэвешендэ укылырга тиеш була. Алдагы ватар сузе укылышы белэн болар-ныц укылышы бер система тэшкил итэлэр. Югыйсэ, “вэ отур” рэвешендэ укысак, ^vj сузен дэ “вэ ж,ем” рэвешендэ укырга тиеш булабыз.
Шулай ук “jl” h-эм “lj” графофонемаларын укуда да принципсызлык кузэтелэ.
Мэсэлэн Jjl^jl - Umar ouli (Х.1.-15).
J j j^jl - Ouraz ouli (Х.1.-3) — мисалларында бер ук графема ике терле укыла “Умэр оулы” икенчесе Оураз оулы”, ^J-bjl^i - MaZar qadi ogli
(Х.2.-3), jjjlj - onbir (Х.2-3) ljyjU qirq wda (Х.2-10) jj^ljjjypLy - Zeti Zte onвir (Х.2-3). Китерелгэн мисалда “ж,иде йез унбер” саны бар. Андагы “Onвir” саныныц укылышы башка мисаллар белэн принципка туры килми.
Димэк ки, мисаллардан куренгэнчэ “jl” графофонемасы суз башында о/ /у//е//у авазларын белдеру ечен кулланыла. Суз башында “j” хэрефе “в(э)” фонемасын ацлата: вафат, вотыр, ван h-.б.
Й О М Г А К
I. Болгар олысы эпиграфикасы географик таралыш ягыннан тарихи еч зонага буленеп, аныц иц игътибарга лаегы Кама аръягындагы эпитафик текстлар дип саныйбыз.
II. Текстлар болгар, татар, гарэп h-эм болгар-татар катнаш теллэрендэ языл-ганнар.
III. Текстлардагы гарэпчэ “j” графофонемасы суз башында булганда
традицион укылыш тэртибенэ буйсына, бу аеруча аныц кабер ташлар тек-стында очрый торган jbjj, ягъни вотыр -отыз/утыз сузенец язылышында кузэтелэ. Шунлыктан ^vj, oJ'j, j'j, jlj кебек сузлэрнец язылы-
шын вачем, валэт ван, ван, вафат (Wacem, wan, wan, wafat) рэвешендэ укырга туры килэ. Укылышта беркадэр чуваш теле нормалары чагыла h-эм элеге укылыш система буларак дереслеккэ туры килэ. Бу исемлеккэ чуваш-чага якын булган Ьир, айых, тохур, тохурван h-.б. сузлэр дэ кереп, бердэм система тэшкил итэлэр.
IV. Болгар телендэ hэм катнаш болгар-татар теллэрендэ язылган ташларныц телендэ XIII гасырдан ук фонетик яктан сузык авазлар l = а, э; jl = о,у катнашында башланган сузлэр татар теленэ кучешне белдерэлэр. Тартыклар-дан x = Ж, 1 = б куллану шулай ук татар теле узенчэлеклэренэ туры килэ. Анлаут графофонема итеп j = в (w) куллану чуваш теле ечен хас сыйфат.
V. Морфемаларда -меш, -сам, -ран, -ем кебек чуваш теленэ хас кушым-чалар куллану, аныц болгар теленец кардэше икэнлеген курсэтэ. Лэкин инде татар куплек форманты -лар, болгар теленец -сам(сем) формантын кысып чыгара язган. Тэртип саннары язылышындагы аерымлыклар XIII-XIV гасыр болгар теленец борынгы баба теленнэн куптэн аерылганын h-эм татар теле йогынтысында яшэгэнлеген курсэтэлэр.
VI. Лексик яктан татарлаша бару процессы антропонимнар, титуллар, гыйлем-китап терминнары, тэхэллуслэр, топонимнар мисалында чагыла. Туганлык терминнарында hэм саннарда чуваш теле лексикасы белэн охшаш-лык кузэтелэ: — hир -хир(кыз), эчкэ — ата, ван — ун, айых — ай, вал — ул, ваглы — углы, вутыр — утыз, жур — жур(йез), вэчем — еченче, билеж, — пиллек — бишенче.
VII. XIV гасыр башында ук татар h-эм болгар теллэре катыштырып язылган текстлар кузгэ ташлана. Катнаш теллэрдэ язылган ташлар хэзерге Кама аръя-гында тарала башлаган (Болгар олысында).
XIII. Саф татар телендэге ташлар XIII гасырда ук куренеп, 1330еллардан соц сан ягыннан арта башлыйлар. Эгэр 1333 елга кадэр татар телендэ язылган 8 таш мэгълум булса, 1340-1360 еллар арасында 13 таш тексты мэгълум. 1360 елдан соц фэкать татар телендэ язылган ташлар гына мэгълум.
Татар теле бу елларда бер болгар теленэ генэ тугел, XIV гасырда Болгар шэЬэрендэ яшэгэн эрмэннэргэ дэ тээсир иткэн. Болгар шэЬэрендэ сакланган эрмэн каберташ язмаларындагы антропонимнарда, титулларда татарлык, меселманлык галэмэтлэре кузгэ ташлана. Мэсэлэн. “Сары хатун”,
“Аваг” — (в году) 770 (1321 ел),
“Аваг” — 748/1335 ел,
“Ягуб” — 570/1121ел(?),
“Овсен” — 767/1318 ел,
“Турчан-Мелик” — 767/1318 ел Ь.б.27
IX. Язулы меселман кабер ташлары кую гадэте Кенчыгыш Европада фэкать Алтын Урда дэверендэ генэ башлана. Бу гадэт борынгы терки кага-натлар дэверендэ куренэ башлап, XII-XIII гасырларда Караханилар
дэулэте жирлэрендэ кутэрелэ. Шушы гадэтне Батый хан гаскэрен тэшкил иткэн Карахани, Киймэк каганлыгы, Хэрэзем дэулэте меселман-татарла-ры Кенчыгыш Европага да алып килэлэр. Кабер ташларынын урнэклэре Кавказ, Кырым, Тубэн Идел h-.б. урыннарда булулары хакында хэбэрлэр бар.28 Фэнни матбугатта меселман каберлэре естенэ язылып куелган таш язмаларнын эувэлге Караханилар дэулэте жирлэрен тэшкил иткэн хэзер-ге Кыргызстан, Кенчыгыш Теркестан, Казагыстан hэм Узбэкстан дэулэтлэренен кеньяк елкэлэрендэ табылып, ейрэнелугэ багышланган хезмэтлэре куренэ.29 Куфи язуы белэн гарэп телендэ язылган, теркилэргэ нисбэтле кабер ташлары Х гасырнын икенче яртысында (мэсэлэн, 348 ел h-ижри, руми 959/960) Караханилар жире булган Бохара, Сэмэрканд тебэклэрендэ сакланганлыгы хакында хэбэрлэр бар.30 Караханиларнын акча сугу традициясе ускэн булган31 h-.б. Кенчыгыш Европага 1236 елда килгэн Бату хан гаскэренен теп елешен тэшкил иткэн Караханилар, Кимэк каhанлыгы, Хэрэзем дэулэтлэре халкынын варислары, 1243 елда Алтын Урда дэулэтен тезугэ керешеп, узлэренен мэдэниятлэрен яна урында устеруне дэвам итэлэр.
