Научная литература
booksshare.net -> Добавить материал -> Археология -> Терещенков А.В. -> "Татарская археология" -> 44

Татарская археология - Терещенков А.В.

Терещенков А.В. Татарская археология — Казань, 1998. — 131 c.
Скачать (прямая ссылка): tatarskayaarheologiya1998.pdf
Предыдущая << 1 .. 38 39 40 41 42 43 < 44 > 45 46 47 48 49 50 .. 57 >> Следующая

II. Тау ягы — Болгар дэулэте Ьэм Болгар олысыныц провинциясе, Иделнец уц ягы, нигездэ, Тэтеш шэЬэре кицлегенэ кадэр керэ.
III. Казан арты — Идел, Кама, Нократ елгалары арасындагы елкэ, бер-кадэр теньякта Киров шэЬэре тирэлэренэ кадэр сузылган ^ирлэр. Шушы киц географик регионда XIII-XIV гасырларда Болгар олысыныц теньягында, урыны-урыны белэн эувэлге Болгар дэулэтенец халкы яшэгэн. Кайбер Мэскэу тарихчыларыныц: татарлар болгарларны 1236 елда кырып бетергэннэр дип матбугат битлэрендэ ясаган чыгышлары, XIII-XIV гасырлар эпиграфик ма-териаллары нигезендэ дереслеккэ туры килми.
Файдаланылган фэнни басмаларда тикшерелэ торган материал яца болгар, иске болгар, болгар диалектлары теле дигэн терминнар белэн тэгаенлэнэ. Безне бу буленеш канэгатьлэндерми. Шунлыктан, тел ягын тикшергэндэ тубэндэге принциплардан ч^1г^1п эш итэбез. Билгеле, Ьэр кабер ташында Коръэн кэлимэлэре гарэп телендэ бирелэ, лэкин шул вакытта мэрхумнец улу тарихы язылган текстлар болгар Ьэм татар теллэрендэ дэ языла. Шунлыктан, эпитафия текстыныц теле турында суз алып барганда анда мэрхумнец улу тарихы язылган курсэткечлэр, тел принцибы, билгелэмэ була. Димэк, текстлар:
1. Болгар телендэ;
2. Татар телендэ;
3. болгар-татар, гарэп катнаш теллэрендэ;
4. гарэп телендэ — язылганнар.
Шушы дурт терле телдэге текстларныщ таралыш географиясен еч тарихи елкэгэ (Кама аръягы, Тау ягы h-эм Казан арты) нисбэттэ булеп карыйк:
Теллэр Кама аръягы Тау ягы Казан арты Барлыгы
Болгар теле 83 таш 14 таш 25 таш 122=76%
Татар теле 21 21=13%
Болгар-татар теле 4 1 5=3%
Гарэп теле 11 2 13=8%
Барысы 119 15 27 161=100%
Таблицада куренгэнчэ, татар телендэге ташлар, кубрэк, Кама аръягы зо-насында сакланганнар. Димэк, болгар телендэге ташлар барлык материал-ныщ 76 %, татар телендэге 13%, катнаш телдэ 3%, гарэп телендэ 8% тэшкил итэлэр. Казан артындагы Ямэширмэ (1382 ел) h-эм Нырсы (1399) авылла-рында сакланган татар телендэге текстларны (2 таш) бу исемлеккэ традиция буенча гына кертергэ мемкин, ченки 1360 елдан сон, Казан артында кискен этник узгэрешлэр чоры башлана. Элеге ике таш китерелгэн таблицага кер-телмэде.
Катнаш болгар-татар телендэге текстлы ташлар да нигездэ Кама аръягын-да сакланалар.
Казан артында гарэп телендэ язылган бер эпиграфик текст Кабан куле буендагы Архирей дачасы булган ж,ирдэн алынган. Ул истэлек Болгар олысы белэн идарэ иткэн, 1380 елларда улгэн Эчкеле Хэсэн солтан ташы.14 Гарэп телендэ язылган текстлы икенче таш та, шул ук Архирей дачасы булган ж,ирдэ табылган. (Ул Казанда, берлэштерелгэн Дэулэт музеенда саклана). Ике таш та бер ук стильдэ эшлэнгэннэр.
Бу фактлар Тау ягы h-эм Казан артында да 1360 елларга кадэр болгар халкы яшэгэнлеген h-эм анда аларныщ теллэрендэ зур диалект узенчэлеклэре юклыгын раслыйлар.
Хэзер Кама аръягындагы эпитафия текстларышыщ тел ж,эЬэтеннэн географик буленешен кузэтеп утик. Элеге регионны XIV гасырда нигездэ дурт сэяси-административ узэккэ булеп ейрэнергэ мемкин:
Хэзерге Болгар шэкэре h-эм аца якын булган зона—тебэк;
Жукэтау шэкэре (хэзерге Чистай шэкэре тирэсе) h-эм аца якын тебэк;
Булэр шэкэре h-эм аныц тирэсе;
Ык-Агыйдел елгалары арасы.
Шул буленешнен таблицада чагылышы:
Теллэр Болгар Жукэтау Булэр Ык-Агыйдел Барысы
Болгар теле 36 26 20 1 83
Татар теле 15 1 5 21
Болгар-татар 2 2 4
Гарэп теле 6 4 1 11
Барысы 59 28 25 7 119
Китерелгэн таблицадан куренгэнчэ, Кама аръягында 1280-1360 еллар ара-сында Болгар шэкэре h-эм аныц йогынтысы кергэн ж,ирлэр (бугенге Спасс,
Элки, Чардаклы, Олы Тархан тебэклэре) олыс узэген тэшкил итэлэр h3M анда татар телендэге ташлар тупланышы да шактый зур. Булэр шэЬэре тебэгендэ (елешчэ Алексеевск, Аксубай, Балынгуз, Норлат тебэклэре) татар телендэге ташларныц ин аз булганлыгы куренэ. Ж,укэтау зонасында (Чистай, Тубэн Кама h^M, елешчэ, Алексеевск) саф татар телендэге таш мэгълум булмаса да, болгар-татар телендэге ике таш бу узэктэ татар теле барлыгына дэлил булып хезмэт итэ.
Ык-Агыйдел арасындагы таш текстлары анда татар теле хакимлек итуенэ дэлил булып хезмэт итэлэр.
Таблицадагы саннар — татар теленец Урта Иделгэ Кама аръягында бе-ренче булып керэ башлаганыныц курсэткече. Монда болгар теленнэн бигрэк татар теленец тээсире усу кузэтелэ.
Кама аръяндагы татар телендэ язылган кабер ташларыныц исемлеге
1. 6.../12... Болгар шэhэре Х.215 --- №1 таб.
2. 711/1311 Болгар шэhэре Х.2. --- №2 таб.
3. 714/1314 Олы Тархан авылы Х.2. --- №4 таб.
4. 714/1314 Болгар шэhэре Х.316 --- №2 таб.
5. 717/1317 11 Х.2. --- №5 таб.
6. 724/1323 11 Х.2. --- №6 таб.
7. 728/1328 Казан музее Х.2. --- №7 таб.
Предыдущая << 1 .. 38 39 40 41 42 43 < 44 > 45 46 47 48 49 50 .. 57 >> Следующая

Реклама

c1c0fc952cf0704ad12d6af2ad3bf47e03017fed

Есть, чем поделиться? Отправьте
материал
нам
Авторские права © 2009 BooksShare.
Все права защищены.
Rambler's Top100

c1c0fc952cf0704ad12d6af2ad3bf47e03017fed