Татарская археология - Терещенков А.В.
Скачать (прямая ссылка):
фонетик, морфологик h-эм лексик узенчэлеклэрен ныклап тикшереп матбу-гатка чыгарса да, без узебезнец анализ процессында аларны беркадэр кабат-лап, башкача фикерлэребезне ныгытуда файдаланырбыз.
а) Текстларныц графофонетик узенчэлеклэре хакында.
Алда эйткэнебезчэ, XIII-XIV гасырларда болгар телендэ язылган текстлар болгарларныц инде XIII гасырда ук татарлаша баруларын курсэтэлэр. Га-лимнэр болгар теленец чуваш теленэ якынлыгын куптэн таныганлыктан, без бу эш процессында соцгысыныц материалларын жэлеп иттек.
Болгар теленц татарлаша баруы курсэткече булып аныц, чуваш теленнэн аермалы буларак, яцгырау тартыкларга ия булуын h-эм сузык авазлар башка-лыгын курсэтергэ кирэк.
№ Болгарча Татарча Чувашча
Сузыклардагы аермалар
1. алты алты улта
2. айых айы уйахенче
3. авли улы ывал
4. алтмыш алтмыш утмал Ь.б.
Китерелгэн мисаллар болгар теленец чуваш теленэ кардэшлеге барлыгын
курсэтэ, аныц татар теле тээсирен кичергэнлеген раслый.
5. белим биш пиллек
6. билем белем пелни
7. бир бер пер
8. болтуй булды пулна
9. жийати жиде 5ичё
10. жур йез (жез) ?ер
11. тохур тугыз таххар
12. ш^ су (суw) шыw h-.б.
Морфология елкэсендэге якынлык h-эм аермалар
№ Болгарча Татарча Чувашча
1. денйаран деньядан тенчеран
2. шывнэ суына шывна
3. hири кызы хере
4. зираты зираты масаре
5. болтый булды пулна
6. голамасамна голамэлэрне веренне ?ынсемна
7. масжедсамнэ мэсжедлэрне мечетсемна
8. галимларга галимлэргэ ?
9. масжедлар мэсжедлэр мечетсем
10. тохурваным туксанынчы тахарвуннамеш
11. тондый тунде ку5сё, ку?ре
12. денйадан деньядан тенчеран
Морфологик яктан караганда, текстларда чуваш теле ечен специфик бул-ган — ран морфемасы бик еш, h-эм — сам (ягъни куплек форманты — лар)
утэ сирэк очрыйлар. Болгар теленец бу морфемалары аныц чуваш теленэ кардэшлеген курсэтэлэр. Мисаллар бу елкэдэ татар теленец болгар теленэ генэ тугел, чуваш теленэ дэ кечле тээсире хакында сейли. Лэкин бу елкэдэ болгар морфемаларыныц тотрыклырак саклануына игътибар итэргэ кирэк. Бу аеруча XIV гасырныц беренче чирегендэ кузэтелэ.
Болгар телендэге эпитафиялэрне тикшеруче Ф. С.Хэкимжанов андагы “болтуй” сузенец язылышында терле орфографик аермалар куреп, бу оч-ракта аны диалектлар чагылышы дип нэтиж,э чыгара.26 Без исэ бу куренешне болгар теленец югала бару, аныц орфографик нормалары буталу белэн бэйлэп карыйбыз. Шуныц белэн берлектэ болгар телендэге язу традициялэре бик йомшак булып, аныц язу теле традициясе булмаганлыгы да ышандыра.
1. boltl булды
2. boltl булды
3. boltl булды
4. boltl булды
5. boltu булды
6. 5bJli boltu булды
7. 6*Jl. bolci булды
8. 6^$L boldl булды
Хэзер инде болгар Ьэм болгар-татар катнаш теллэрдэ язылган урнэклэрне карап утик.
1) “Ьижрэтран алты жуз тохурваным жал” — Болгар шэЬэрендэ 1291 елныц августында куелган текст (Юсупов“ 3 таб).
2) “Галимлэргэ тэрбийэт кыйлган, заЬидларга сугэн мэсжедлэрне гый-
марэт кыйлган, укуш Ьэйератлыйг Мажар казый углы Исмэгыйль зийарэти бу ... ”
“вафат болтый тарих ждйати жур ван бир ж,ал, рэжэб айых жирем экиш куэн эт”. — Чистай шэЬэре зираты, 1311 елгы таш (Хэкимжанов, 2 — 94-95 бб).
3) “Рабигыл-эувэл айых (а)хырында (ва)фат болтый” — Нижнекамск р-ны, Урта Чаллы авылы янында, 1323 ел (Хэкимжанов, 2-146-147 бб).
4) “...изге рахим АллаЬ тилэр — вол хилер, кем керсэ вохыр Фатыйха сурэси вал”. Бу соцгы мисалны без “...изге рэхим АллаЬ телэр, ул килер, кем керсэ укыр фатиха сурэси ул” — дип ацлыйбыз (Х.2. -б. 128-129). Мисалларда татар, чуваш сузлэре катнашып беткэн. Моны диалектизм дип бэялэп бул-мый инде.
Эпитафия текстларында анлаут хэреф буларак очрый торган “У’хэреф-нец укылышы хакында узебезнец фикерне эйтеп уту кирэк.
Эпитафия текстларындагы язылышлар урнэклэренэ мерэжэгать итик. Мэсэлэн:
1) ^
Ф.Хэкимжанов аны:
Zeti 30 r Zerme йсйт 31I
дип укый (Х.1.-8);
2)
ajxi on saker kon (Х.1.-11);
3) J'yj ^jjj^ypi 'V
tarixa Zeti зйг wa otur Za°1 (Х.1.-13);
