Татарская археология - Терещенков А.В.
Скачать (прямая ссылка):
68. Чистай ш. X.2. --- №44 таб.
69. Иске Баллыкул ав. X.2. --- №45 таб.
70. Болгар ш. Ю. --- №7 таб.
71. Красный Ключ ав. Ю. --- №9 таб.
72. Болгар ш. Ю. --- №40 таб.
73. 11 Ю. --- №42 таб.
74. 11 Ю. --- №43 таб.
75. Батраки ш. Ю. --- №50 таб.
76. 7... 13... Ильдеряково ав. Б. --- №8 таб.
77. 7... 13... Яца Дума ав. Б. --- №10 таб.
78. 11 Б. --- №11 таб.
79. 11 Б. --- №9 таб.
80. 7... 13... Саурыш ав. Б. --- №14 таб.
81. Балынгуз (Булэр) X^. --- №1 таб.
82. Болгар ш. X^. --- №3 таб.
83. Матвеевка ав. М.-ЭВ. --- №122 -б.40
Таблицалардан куренгэнчэ, болгар телендэге ташларныц иц искесе 1288 елдан сакланып, 1358 елда юкка чыга. Язылу тарихлары сакланган ташларныц саны 49 берэмлеккэ ж,итэ. Тагын да 33 ташныц даталары бетенлэй юк, шул исэптэн XIV гасырныц беренче яртысына караганнарыныц елы языл-ган урыннары ватылган очраклар бар.
Идел буенда 1340-1345 елларда булып уткэн чума авыруы вакытында да-талы ташлар юк. Текстларында ел курсэтелмэгэн ташлар нэкъ шул дэвергэ карыйлар булса кирэк. Аларда улу вакыты курсэтелмэунец сэбэбе шушы улэт белэн бэйле бер кара ышану аркасында килеп чыккан дип уйларга нигез бар.
Ташларныц таралышы h-эм куелыш динамикасы Алтын Урда дэверендэ Болгар олысыныц шактый бай тормыш белэн яшэгэнлеген курсэтэ.
Шунысы игътибарга лаек — Кама аръягындагы иц беренче ташлар гарэп телендэ дэ язылып куела башлаган. Аны тубэндэге таблицадан куреп була (Даталары язылган ташлар саны):
Ел Болгар Болгар-татар Татар Гарэп
телендэ телендэ телендэ телендэ
1283 1 1
1388 1
1291 1
1294 1
1299 1
1300 1
1305 1
1307 1
1308 1 1
1309 1
1310 1
1311 1
1314 1
1315 1
1316 2
1317 3
1318 3
1320 3
1322 1
1323 4
1324
1325 3
1326 1
1327 1
1328 1
1329 1
1330 1 0
1333 2 3
1335 2
1337 1 1
1341
1342 1
1345 1
1346 1 1
1347 2
1348 1
1349 2 1
1350 1
1351 1 1
1353 2
1356
1357 2
1358 1
Китерелгэн таблицадан куренгэнчэ, Кама аръягында гарэп h3M болгар теллэрендэ язылган эпитафик язмалар XIII гасырда бер ук чамада булган.
XIV гасырнын, башыннан 1330 елларга кадэр болгар телендэге ташлар сан ягыннан купчелекне тэшкил итэлэр. Болгарча — 44, татарча — 5, болгар-татар телендэ катнаштырып язылган 2 таш билгеле, 1330 елдан сон татар телендэ язылган ташларньщ саны сизелерлек арта: болгарча — 24, татарча —
10, гарэпчэ — 2 дип билгелэнде.
Бу фактлар Идел буенда меселман болгарларда татарлашу процессыныц XIII гасырда ук башланган Ьэм 1360 елларда тегэллэнгэнен сейлилэр. Югыйсэ, урыс елъязмалары Болгар Ьэм Ж,укэтау шэЬэрлэренец этник ягын курсэтеп: “татарлар” Ьэм “бисермэннэр” дип атамаслар иде.23
Болгарларныц татарлаша башлавына Болгар шэЬэренец 1243-1250 еллар арасында Алтын Урда дэулэтенец башкаласы булып торуы да этэргеч була. Болгарда рэсми дэулэт аппараты урнашып, татар теле дэулэт теле булып китэ. Урта Азия якларыннан килгэн терки телле татар чиновниклары, сэудэгэрлэре Болгар, Жукэтау, Булэр шэЬэрлэрендэ утырып та калганнар Ьэм шушы еч шэЬэр татарлашу узэклэре булып торалар. Аларда, кайберэулэр уйлаганча, монгол телле, будда диненэ табынган монголлар тугел, э меселман диненд-эге, терки телдэ сейлэшуче татарлар утырып кала.
Татарлаша бару процессын 1281-1358 еллар арасында язылып куелган болгар телендэге эпитафия текстларыннан ук куреп була. Иц беренче чират-та, бу процесс мэжуси кеше исемнэрендэ куренэ. Андый исемнэр Ьэр халык-ныц уз тел материалларыннан ясалган була. Билгеле, татар теле материа-лында ясалган кеше исемнэре бугенге мари, удмурт, чувашларга куптэн ке-реп, аларда ХХ гасырныц беренче чирегенэ кадэр актив кулланылышта бул-ганнар. Бу хэл болгарлар белэн дэ шулай булган. Гэрчэ болгарлар куптэн месел-ман булсалар да Ьэм купчелеге болгар теленец эчке законнарына байсынды-рылып, деформациялэнгэн гарэп-фарсы исемнэре йертсэлэр дэ, аларга татарлар тээсире белэн татар-терки исемнэре дэ керэ барган. Мэсэлэн, Ф,Хэки-мж,анов китапларында бирелгэн исемнэр курсэткече дэ моца материал бирэ:
“Язык эпитафий волжских булгар” китабыннан
Айбикэ — эгэр болгар телендэ булса, ул исемнец нигезе Айых яки уйых булыр иде. Исемнец икенче елеше дэ болгар социаль термины тугел.
Айу — терки-татар исеме, чувашча аюны “упа” дип атыйлар.
Алып хуж,а — чувашча Улап.
Алыптай — Чыгытай, Каратай, Чемтай кебек татар исемнэре мэгълум.
Алп Ураз
Алтын Берте - чув.Ылтан Куванчы
